Đó là chia sẻ của PGS.TS Nguyễn Đình Thọ – Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Tài nguyên và Môi trường (Bộ Tài nguyên và Môi trường) để xây dựng một nền nông nghiệp bền vững và giảm thiểu ô nhiễm ngay từ gốc.

Dân Việt đã có cuộc trò chuyện với PGS.TS Nguyễn Đình Thọ về những điểm mới trong Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia, cũng như vai trò, giải pháp giúp người dân, đặc biệt là nông dân, thực hiện hiệu quả công tác giám sát và bảo vệ môi trường tại cơ sở.

Quyết định số 450/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, với mục tiêu ngăn chặn xu hướng gia tăng ô nhiễm, suy thoái môi trường; giải quyết các vấn đề môi trường cấp bách; từng bước cải thiện, phục hồi chất lượng môi trường; ngăn chặn sự suy giảm đa dạng sinh học; góp phần nâng cao năng lực chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu; bảo đảm an ninh môi trường, xây dựng và phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh, các-bon thấp, phấn đấu đạt được các mục tiêu phát triển bền vững 2030 của đất nước. So với giai đoạn trước, chiến lược bảo vệ môi trường trong giai đoạn này có gì mới, thưa ông?

- Có thể nói, thế giới hiện nay đang đối mặt với ba cuộc khủng hoảng toàn cầu liên quan đến biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường và suy giảm đa dạng sinh học. Chính vì vậy, chiến lược bảo vệ môi trường của chúng ta tập trung vào giải quyết ba vấn đề này. Những điểm mới trong chiến lược bao gồm việc đẩy mạnh nhiệm vụ phòng ngừa, ngăn chặn tình trạng ô nhiễm, cũng như giải quyết các vấn đề liên quan đến biến đổi khí hậu và suy giảm đa dạng sinh học.

Bên cạnh đó, chúng ta đã đưa các yêu cầu về lồng ghép mô hình kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn và kinh tế các-bon thấp vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, trong đó có lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn và nông dân. Ngoài các nội dung trên, chiến lược bảo vệ môi trường cũng có những điểm mới, đó là tăng cường các nhiệm vụ liên quan đến ứng phó và thích ứng với biến đổi khí hậu, chống ô nhiễm môi trường, đặc biệt là ô nhiễm nhựa và sử dụng các vật liệu nhựa sử dụng một lần trong nông nghiệp, nuôi trồng và đánh bắt thủy hải sản.

Cùng với đó, các yêu cầu về bảo vệ đa dạng sinh học cũng được nâng cao, cùng với việc nhấn mạnh ứng dụng mô hình kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh và chuyển đổi số trong nông nghiệp để xây dựng một nền nông nghiệp hiện đại càng được nhấn mạnh trong chiến lược bảo vệ môi trường.

Trong Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, vai trò của Ủy ban Mặt trận tổ quốc, các tổ chức đoàn thể, trong đó có Hội Nông dân Việt Nam được xác định như thế nào, thưa ông?

- Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức xã hội quần chúng luôn được đặt yêu cầu là lực lượng quan trọng để thúc đẩy việc thực hiện các chiến lược quốc gia, trong đó có chiến lược về bảo vệ môi trường. Đặc biệt là yêu cầu về đào tạo, hướng dẫn, nâng cao nhận thức cho nông dân để đáp ứng được yêu cầu về bảo vệ môi trường.

Thứ hai, hướng dẫn người dân và các tổ chức xã hội quần chúng thực hiện vai trò giám sát và phản biện xã hội, giúp cho nhà nước, người dân và doanh nghiệp thực hiện tốt các yêu cầu liên quan đến chiến lược bảo vệ môi trường.

Thứ ba, thông qua các tổ chức xã hội quần chúng, chiến lược bảo vệ môi trường mong muốn và hướng dẫn người dân lồng ghép mô hình kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh và kinh tế các-bon thấp vào phát triển nông nghiệp, phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội cũng như xuất khẩu, mở rộng quy mô nền kinh tế đất nước và đẩy mạnh vai trò của nông nghiệp, đảm bảo an ninh lương thực.

Vai trò của các tổ chức xã hội quần chúng luôn đóng vai trò hỗ trợ người dân thực hiện tốt các yêu cầu trong luật bảo vệ môi trường, đồng thời đưa ra các biện pháp đào tạo, hướng dẫn và hỗ trợ người dân thực hiện tốt hơn những yêu cầu này.

Vậy thưa ông, làm thế nào để các cấp Hội Nông dân, người nông dân tham gia nhiều hơn vào công tác giám sát thực hiện chính sách pháp luật về môi trường?

- Thời gian qua, vai trò giám sát của người dân trong công tác bảo vệ môi trường đã có những chuyển biến tích cực. Người dân ngày càng quan tâm hơn đến các vấn đề môi trường, biến đổi khí hậu và suy giảm đa dạng sinh học. Họ chủ động hơn trong việc giám sát, phản ánh các vi phạm liên quan đến môi trường tại địa phương mình sinh sống.

Bên cạnh đó, cộng đồng đã đóng vai trò đáng kể trong việc phát hiện, thông báo và cung cấp thông tin cho cơ quan quản lý nhà nước về các hành vi vi phạm như xả thải trái phép, hủy hoại tài nguyên thiên nhiên, ứng phó biến đổi khí hậu,...

Đặc biệt, vai trò của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức đoàn thể quần chúng ngày càng được nâng cao, thông qua việc tổ chức các lớp tập huấn, đào tạo, hướng dẫn tuyên truyền, nâng cao nhận thức và kỹ năng giám sát cho người dân. Họ cũng tham gia tích cực vào hoạt động phản biện chính sách và góp phần định hình dư luận xã hội.

Đây chính là ba điểm mạnh giúp cho cộng đồng, người dân có thể giám sát các vấn đề ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu và suy giảm đa dạng sinh học được tốt hơn. Tuy nhiên, bên cạnh những điểm mạnh, vẫn còn một số hạn chế cần khắc phục.

Trước hết, mặc dù người dân được quan tâm nhưng kiến thức chuyên môn của người dân về môi trường còn hạn chế. Điều này khiến họ gặp khó khăn khi tham gia giám sát, đặc biệt là trong những tình huống phức tạp liên quan đến công nghệ xử lý chất thải hoặc các hành vi vi phạm tinh vi của doanh nghiệp.

Thứ hai, cơ chế pháp lý để bảo vệ người dân khi thực hiện quyền giám sát còn chưa đầy đủ. Nhiều trường hợp người dân phản ánh vi phạm môi trường nhưng lại không được bảo vệ thỏa đáng, thậm chí còn bị đe dọa về tinh thần hoặc cuộc sống.

 Thứ ba, vẫn còn thiếu các công cụ và nền tảng công nghệ hỗ trợ người dân trong việc thu thập thông tin, gửi phản ánh và theo dõi tiến trình xử lý của cơ quan chức năng.

Về giải pháp, tôi cho rằng cần tập trung vào các hướng chính như sau:

Một là, cần đào tạo, nâng cao nhận thức và kỹ năng giám sát môi trường cho người dân, đặc biệt ở các vùng nông thôn, nơi chịu nhiều tác động từ ô nhiễm.

 Hai là, tăng cường vai trò của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức xã hội, không chỉ ở khâu tuyên truyền mà còn đồng hành cùng người dân trong quá trình giám sát và phản ánh.

Ba là, đầu tư vào ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số, tạo ra các nền tảng giúp người dân gửi thông tin, theo dõi phản hồi và tham gia hiệu quả vào quá trình bảo vệ môi trường.

Cuối cùng là cần có cơ chế bảo vệ người giám sát, để người dân yên tâm, không lo ngại bị trả đũa khi phát hiện và lên tiếng về các vi phạm môi trường.

Giám sát lĩnh vực môi trường là vấn đề khá nhạy cảm. Vậy theo ông, làm thế nào để người nông dân mạnh dạn và chủ động hơn khi tham gia giám sát việc thực thi chính sách môi trường ở địa phương?

- Trước hết, vai trò của Mặt trận Tổ quốc, Hội Nông dân và các tổ chức chính trị - xã hội là hết sức quan trọng trong việc hỗ trợ người dân nâng cao nhận thức và thực hiện trách nhiệm công dân của mình trong bảo vệ môi trường. Họ chính là cầu nối giúp người dân hiểu rằng, giám sát không chỉ là quyền mà còn là trách nhiệm, nhằm hỗ trợ cơ quan quản lý và cộng đồng cùng giám sát hiệu quả các vấn đề như biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường hay suy giảm đa dạng sinh học.

Trong lĩnh vực nông nghiệp – vốn là một hệ thống mang tính tuần hoàn tự nhiên – người nông dân vừa là người tạo ra sản phẩm, vừa là người trực tiếp tác động đến môi trường. Nếu hệ sinh thái sản xuất bị mất cân bằng, việc ô nhiễm là khó tránh khỏi. Do đó, Luật Bảo vệ môi trường 2020 đã đặt ra yêu cầu tại Điều 142 về việc áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp, hướng đến xây dựng một hệ thống lương thực bền vững – "from farm to fork" (từ trang trại đến bàn ăn).

Để người dân thực hiện được vai trò giám sát trong chuỗi giá trị nông nghiệp này, họ cần được đào tạo, hướng dẫn, cung cấp công cụ và công nghệ phù hợp. Đây cũng là lý do tại sao chuyển đổi xanh và chuyển đổi số trở thành yêu cầu tất yếu. Chúng ta cần trang bị cho nông dân những kỹ năng công nghệ cơ bản, ứng dụng số, phần mềm giám sát, để họ có thể giám sát chính hành vi của mình và của cộng đồng.

Bên cạnh đó, công tác tuyên truyền – nâng cao nhận thức – phải đi đôi với việc bảo vệ người dân khi họ đứng lên phản ánh vi phạm. Không chỉ cần khuyến khích họ tham gia, chúng ta còn phải đảm bảo an toàn pháp lý và cộng đồng cho những người dũng cảm lên tiếng.

Và có một điều rất quan trọng, người nông dân cần hiểu rằng, giám sát không phải chỉ là giám sát người khác, mà là tự giám sát chính mình. Hôm nay mình có vứt bao bì thuốc bảo vệ thực vật ra ruộng không? Có đốt rơm rạ sau thu hoạch gây khói bụi không? Có sử dụng quá liều phân bón hóa học không? Tự mình thay đổi chính là khởi đầu cho thay đổi lớn của cả cộng đồng.

Tóm lại, muốn phát huy được vai trò giám sát của người dân trong bảo vệ môi trường, cần có sự kết hợp đồng bộ giữa nhận thức, công nghệ, và chính sách hỗ trợ, từ đó hình thành một thế hệ nông dân mới – biết giám sát chính mình, và góp phần giám sát cộng đồng.

Trân trọng cám ơn ông!