Thế giới chuyển động, Việt Nam bắt nhịp ra sao?

Trong chuỗi sản xuất thủy sản toàn cầu, có tới 60 - 70% khối lượng sinh học bị loại bỏ dưới dạng phụ phẩm như đầu, xương, da, nội tạng… Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO - năm 2022), hơn 70 triệu tấn phụ phẩm bị thải ra mỗi năm, nhưng phần lớn chưa được khai thác đúng tiềm năng.

Trong bối cảnh các quốc gia hướng tới tăng trưởng xanh và kinh tế tuần hoàn, phụ phẩm đang được nhìn nhận như một nguồn tài nguyên thứ cấp quý giá, giúp giảm áp lực môi trường và tăng giá trị chuỗi sản xuất.

 Còn theo Tổng cục Thủy sản (2024), tại Việt Nam, mỗi năm ngành chế biến cá tra, tôm, cá ngừ… tạo ra khoảng 1,3 triệu tấn phụ phẩm, song mới chỉ khoảng 30% được tận dụng, chủ yếu làm bột cá giá rẻ. Phần còn lại nếu không xử lý đúng cách sẽ gây lãng phí và ô nhiễm.

Trong khi đó, phụ phẩm lại chứa nhiều thành phần có giá trị cao, ứng dụng trong y tế, thực phẩm chức năng, mỹ phẩm và công nghiệp. Da, xương cá có thể chiết xuất collagen, gelatin; vỏ tôm tạo ra chitosan và astaxanthin; đầu, gan cá là nguồn giàu omega-3.

Theo tổ chức SINTEF (Na Uy, 2024), nếu tận dụng tối đa, giá trị chuỗi sản xuất có thể tăng thêm 30 - 60%.

Nhiều quốc gia đã biến phụ phẩm thủy sản thành ngành kinh tế phụ trợ giá trị cao. Na Uy tận dụng 92% phụ phẩm để sản xuất sản phẩm y sinh và dinh dưỡng. Iceland theo đuổi mô hình “zero waste” trong thủy sản. Nhật Bản khai thác enzyme từ nội tạng cá ngừ dùng cho gia vị và dược phẩm. Ấn Độ có hàng chục startup phát triển từ phụ phẩm tôm, cua.

Tại châu Âu, BioMarine thương mại hóa thành công protein thủy phân từ cá tuyết, xuất khẩu đến 40 quốc gia với doanh thu vượt 150 triệu USD mỗi năm.

Tại Việt Nam, nhiều doanh nghiệp tiên phong như Vĩnh Hoàn Corp đã sản xuất collagen từ da cá tra, mang về hơn 600 tỷ đồng trong năm 2023. Sao Mai Group xuất khẩu dầu cá, bột cá cao cấp sang Nhật Bản, Hàn Quốc. NTSF Seafoods phát triển màng sinh học phân hủy từ vỏ tôm - một giải pháp thay thế nhựa tiềm năng.

Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp vẫn chưa tham gia sâu vào lĩnh vực này do thiếu vốn, công nghệ và cơ chế hỗ trợ. Ngoài ra, phụ phẩm có đặc tính dễ phân hủy nếu không bảo quản tốt, đòi hỏi công nghệ xử lý như enzyme thủy phân, lọc màng, siêu âm - điều chưa phổ biến trong nhiều nhà máy chế biến hiện nay.

Từ chính sách đến hành động

Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách thúc đẩy phát triển ngành thủy sản bền vững. Đáng chú ý là Quyết định số 1408/QĐ-TTg ngày 16/8/2021 của Thủ tướng Chính phủ, phê duyệt Đề án phát triển ngành chế biến thủy sản giai đoạn 2021-2030, đặt mục tiêu tăng tỷ lệ giá trị gia tăng của sản phẩm chế biến thủy sản lên 40%, trong đó nhấn mạnh việc tận dụng phụ phẩm để sản xuất sản phẩm giá trị cao như collagen, gelatin, dầu cá, chitosan...

Không chỉ từ phía Nhà nước, nhiều chuyên gia cũng khuyến khích đầu tư vào công nghệ hiện đại và tận dụng chính sách hỗ trợ. Ông Trần Đình Luân - Cục trưởng Cục Thủy sản và Kiểm ngư, nhấn mạnh cần đẩy mạnh mô hình hợp tác công - tư, kết nối doanh nghiệp với viện nghiên cứu và trường đại học nhằm ứng dụng công nghệ mới trong chế biến phụ phẩm.

Một hướng đi quan trọng khác là xây dựng chuỗi cung ứng bền vững từ thu gom, bảo quản đến vận chuyển phụ phẩm hiệu quả từ nhà máy chế biến đến các cơ sở sản xuất sản phẩm giá trị gia tăng.

Từ áp lực môi trường đến động lực tăng trưởng

Công nghiệp phụ phẩm đang nổi lên như một giải pháp cho bài toán kinh tế tuần hoàn. Phát triển lĩnh vực này không chỉ giúp doanh nghiệp nâng lợi nhuận mà còn mang lại lợi ích xã hội và môi trường.

Thứ nhất, nó giảm phụ thuộc vào nguyên liệu nhập khẩu trong ngành thực phẩm, dược phẩm và mỹ phẩm. Thứ hai, phụ phẩm chế biến sâu có thể xuất khẩu với giá trị cao, đa dạng hóa cơ cấu sản phẩm. Thứ ba, sử dụng tốt phụ phẩm đồng nghĩa với việc giảm phát thải carbon, xử lý chất thải hữu cơ hiệu quả hơn, đóng góp cho mục tiêu Net Zero 2050.

Ngoài ra, công nghiệp phụ phẩm có thể tạo ra nhiều việc làm tại các vùng nuôi và nhà máy chế biến - nơi có tỷ lệ lao động phổ thông cao.

Theo báo cáo Ocean Panel (2023), nếu khai thác hiệu quả tài nguyên phụ phẩm, riêng khu vực ASEAN có thể tăng GDP từ kinh tế biển thêm 1,5 - 2% vào năm 2030.

Phụ phẩm thủy sản không còn là phần dư thừa bị bỏ quên. Với chiến lược bài bản - từ hạ tầng, công nghệ đến chính sách hỗ trợ, Việt Nam hoàn toàn có thể biến phần bị loại bỏ thành động lực tăng trưởng mới. Đã đến lúc nhìn nhận lại: trong chuỗi giá trị, không có gì là vô nghĩa nếu biết khai thác đúng lúc, đúng cách.